Pierwsza wizyta w Chełmie bardzo szybko uświadamia, że to miasto jest zbudowane warstwami – jakby na siebie nachodziły różne epoki, kultury i style, a każda z nich zostawiła tu bardzo wyraźny ślad w postaci zabytków. Na stosunkowo niewielkiej przestrzeni spotykają się dawna katedra unicka, cerkiew, ślady grodu księcia Daniela i klasycystyczne czy secesyjne kamienice, a kilka kilometrów za miastem nagle wyrasta tajemnicza, samotna wieża w Stołpiu. To zestawienie sprawia, że Chełm i okolica są idealne dla kogoś, kto lubi łączyć miejskie spacery z odkrywaniem mniej oczywistych, historycznych zakątków.​

Bazylika Narodzenia NMP

Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny dominuje nad Chełmem jak jasny punkt orientacyjny – z każdej strony miasta prędzej czy później pojawia się w kadrze, wyraźnie zaznaczając, gdzie bije historyczne serce okolicy. To dawna katedra unicka, której początki sięgają średniowiecza, ale obecny, późnobarokowy kształt świątynia zawdzięcza przebudowie z XVIII wieku według projektu Pawła Fontany. Charakterystyczna, wydłużona bryła typu bazylikowego z dwiema wieżami i bogatą dekoracją fasady już z zewnątrz sugeruje, że wchodząc do środka, wchodzi się nie tylko do kościoła, ale do wielowarstwowej opowieści o pograniczu kultur.​

Dzwonnica i taras widokowy na Górze Chełmskiej

Dzwonnica stojąca obok bazyliki na Górze Chełmskiej jest jednym z najbardziej charakterystycznych punktów sylwety miasta – smukła, ponad 40‑metrowa wieża, która pełni zarówno funkcję liturgiczną, jak i widokową. Powstała w XIX wieku w czasie, gdy zespół na Górce Chełmskiej przekształcano w duchu bizantyjsko‑prawosławnym, co nadało jej nieco odmienny charakter niż barokowej świątyni, a jednak obie budowle tworzą dziś spójny, rozpoznawalny zestaw. Z dołu dzwonnica wygląda jak osobny akcent architektoniczny, ale dopiero wejście do środka uświadamia, jak bardzo wpisuje się w doświadczenie poznawania całej góry. Więcej możesz przeczytać tutaj.​​

Pałac Biskupów Unickich na Górce Chełmskiej

Pałac biskupów unickich to rezydencja, która od pierwszego spojrzenia zdradza zupełnie inny charakter niż sakralna bryła świątyni, a jednocześnie jest z nią ściśle związana funkcjonalnie i historycznie. Zbudowany w pierwszych dekadach XVIII wieku, z inicjatywy biskupa Józefa Lewickiego, pałac łączy w sobie cechy późnego baroku i klasycyzmu, widoczne przede wszystkim w spokojniejszych podziałach elewacji i bardziej rezydencjonalnym układzie bryły. Wrażenie jest takie, jakby obok monumentalnego sanktuarium wyrósł elegancki „dom na wzgórzu”, z którego można było doglądać nie tylko spraw diecezji, ale i miasta poniżej.​​

Kościół Rozesłania Świętych Apostołów

Kościół Rozesłania Świętych Apostołów to barokowa świątynia, która wydaje się naturalnie wyrastać z miejskiej zabudowy, a jednocześnie wyraźnie dominuje nad otoczeniem swoją elegancką fasadą. To dzieło Pawła Fontany, tego samego architekta, który projektował też przebudowę zespołu na Górze Chełmskiej, dzięki czemu widać tu pewne podobieństwa stylistyczne, zwłaszcza w sposobie operowania światłem i plastyką elewacji. Kościół, położony nieco niżej niż bazylika, zdaje się domykać „sakralną oś” miasta, łącząc Górę Chełmską z rynkiem i głównymi ulicami.​​

Cerkiew św. Jana Teologa

Cerkiew św. Jana Teologa to jeden z tych chełmskich zabytków, które najmocniej przypominają o prawosławnej i greckokatolickiej warstwie historii miasta. Świątynia powstała w XIX wieku jako jeden z ważniejszych obiektów prawosławnych, w czasach, gdy Chełm znajdował się w orbicie Imperium Rosyjskiego, co wyraźnie widać w jej architekturze – w bryle, układzie kopuł i detalach nawiązujących do tradycji wschodniego budownictwa sakralnego. Z zewnątrz cerkiew wyróżnia się nie tylko kształtem, ale także inną skalą dekoracji, bardziej skupioną na bryle niż na ornamentyce fasady.​​

Plac Łuczkowskiego

Historyczne serce Chełma bije wokół Placu Łuczkowskiego, którego otoczenie tworzą kamienice o zróżnicowanych fasadach, sięgające swymi korzeniami różnych epok – od późniejszych rekonstrukcji po budynki z zachowanymi starszymi fragmentami. To właśnie tu, w zabytkowym układzie urbanistycznym śródmieścia, najłatwiej zobaczyć, jak miasto rozwijało się przez stulecia, dostosowując się do zmieniających się funkcji i mód, ale zachowując czytelną, historyczną siatkę ulic. Plac ma kształt lekko wrzecionowaty, z biegami ulic wychodzącymi w kilku kierunkach i kamienicami, które tworzą niską, ale bardzo malowniczą pierzeję. Tutaj znajdziesz więcej informacji.​​

Wieża w Stołpiu

Kilka–kilkanaście kilometrów na północny zachód od Chełma, przy drodze w kierunku Lublina, w miejscowości Stołpie stoi jeden z najbardziej zagadkowych zabytków regionu – kamienna, wolnostojąca wieża na planie zbliżonym do kwadratu. Obiekt, datowany na okres średniowiecza, pojawia się w źródłach jako część dawnego grodu nadbużańskiego i od lat intryguje badaczy swoim przeznaczeniem – interpretowany bywa jako wieża obronna, strażnica, miejsce kultu, a nawet erem. Z zewnątrz sprawia wrażenie surowej, prawie ascetycznej budowli, która wyrasta ponad okoliczną zieleń jak niemy świadek dawnych dziejów. Dowiedz się więcej.​​​​

Podsumowanie

Zabytki Chełma i jego okolic układają się w zaskakująco bogatą mozaikę – od dominującej nad miastem bazyliki i całego zespołu na Górze Chełmskiej, przez barokowy kościół w centrum i prawosławną cerkiew, aż po tajemniczą wieżę w Stołpiu i klasycystyczny pałac w Sielcu. Każde z tych miejsc pokazuje inne oblicze regionu: sakralne, rezydencjonalne, obronne czy miejskie, ale razem tworzą opowieść o pograniczu, w którym od wieków spotykały się różne tradycje, style i języki.​

Pierwsza wizyta w Chełmie szybko zamienia się dzięki tym zabytkom w coś więcej niż tylko „odhaczanie punktów” – to raczej powolne odkrywanie kolejnych warstw miasta i jego otoczenia, z coraz lepszym zrozumieniem, dlaczego właśnie tutaj historia tak mocno wryła się w krajobraz. Z każdym kolejnym krokiem, od rynku po wzgórza i okoliczne miejscowości, łatwiej dostrzec, że to region, do którego warto wracać, za każdym razem odkrywając inne fragmenty tej wielowątkowej, materialnej opowieści.