Przy Lubelskiej, jednej z głównych arterii Chełma, bryła kościoła Rozesłania św. Apostołów wyrasta z miejskiej zabudowy jak barokowa kulisa, która od wieków porządkuje ten fragment miasta i nadaje mu rangę małego, sakralnego rynku.]

Kościół Rozesłania św. Apostołów w Chełmie jest jedną z tych świątyń, które zmieniają sposób patrzenia na miasto: nagle widać, że za codziennym ruchem ulicy kryje się kilka stuleci historii, opowieść o triumfie pod Grunwaldem, królewskich fundacjach i ambicjach magnackich rodów.

Wnętrze zachwyca nie tylko barokowym rozmachem, ale też bardzo konsekwentnym programem ikonograficznym – wszystko krąży tutaj wokół idei posłania, misji i odpowiedzialności apostołów, co w pewnym momencie zaczyna się układać w czytelną, wizualną katechezę.

Świątynia, choć stoi przy ruchliwej ulicy, ma w sobie zaskakująco spokojny rytm: dziedziniec z figurami, eliptyczna nawa, boczne kaplice, światło przeciskające się przez wysokie okna – to wszystko tworzy scenografię, w której łatwo zapomnieć o zgiełku Chełma i wsłuchać się w echo dawnych wieków.

Kościół Rozesłania św. Apostołów znajduje się przy ul. Lubelskiej 55, kilka minut spacerem od chełmskiego rynku i głównego węzła komunikacyjnego miasta; dojechać można zarówno samochodem (w okolicy dostępne są miejsca parkingowe przy ulicy), jak i autobusami komunikacji miejskiej zatrzymującymi się przy Lubelskiej i pobliskich przystankach w śródmieściu. Zwiedzanie kościoła jest nieodpłatne, ponieważ świątynia pełni funkcję czynnego kościoła parafialnego; dostęp do wnętrza najlepiej planować w przerwach między nabożeństwami, a w razie chęci dokładniejszego obejrzenia zabytków i skorzystania z oprowadzania (zwłaszcza dla grup) warto wcześniej skontaktować się z kancelarią parafialną. Msze święte odprawiane są w dni powszednie m.in. o 7:00 i 18:00, natomiast w niedziele o 7:00, 8:30, 10:00, 12:00 i 18:00, co w praktyce oznacza, że ruch w świątyni jest rozłożony na cały dzień i dobrze jest uwzględnić to przy planowaniu spokojnego zwiedzania.

Historia kościoła

Początki świątyni sięgają czasów, gdy Chełm był ważnym punktem na mapie Królestwa Polskiego – pierwsza, drewniana budowla pojawiła się tu w 1417 roku jako fundacja króla Władysława Jagiełły, związana z zasługami Chorągwi Białego Niedźwiedzia z Chełma w bitwie pod Grunwaldem.

Ten pierwotny, drewniany kościół, będący materialną pamiątką rycerskiej sławy ziemi chełmskiej, nie przetrwał próby czasu: po pożarze w 1578 roku zastąpiła go świątynia murowana, ukończona w 1585 i ufundowana przez ówczesnego starostę chełmskiego Jana Laszcza.

Budowa obecnej świątyni

Murowany kościół również okazał się nietrwały – zły stan techniczny sprawił, że w połowie XVIII wieku rozebrano go, otwierając drogę do powstania całkowicie nowej, barokowej kompozycji, którą znamy dzisiaj.

Obecny kościół wzniesiono w latach 1753–1763 z fundacji Marianny i Andrzeja Wolskich oraz Wacława Piotra Rzewuskiego, a projekt powierzono znanemu architektowi Pawłowi Antoniemu Fontanie; realizacją kierował budowniczy Tomasz Rezler, nadając założeniu ostateczny, harmonijny kształt.

Konsekracja świątyni odbyła się dopiero w 1795 roku, a przewodniczył jej biskup Jan Kanty Lenczowski – ta data często wraca w opisach wnętrza, bo to właśnie wtedy barokowy kościół ostatecznie wpisał się w religijny pejzaż Chełma jako ważna parafia miasta.

Dawna katedra i rola w diecezji

Dzisiejsza parafia Rozesłania św. Apostołów należy do dekanatu Chełm–Zachód w archidiecezji lubelskiej, ale tradycja miejsca jest znacznie starsza: już w XIII i XIV wieku tutejszy kościół wiązano ze strukturami diecezji chełmskiej, erygowanej w 1375 roku.

Dzieje parafii, przekształcenia administracyjne i zmiany granic diecezji sprawiły, że świątynia co jakiś czas zmieniała rangę i funkcje, jednak w lokalnej świadomości zawsze pozostawała ważnym „kościołem miejskim”, miejscem szczególnych nabożeństw i uroczystości patriotyczno–religijnych.

Architektura zewnętrzna

Kościół Rozesłania św. Apostołów to późnobarokowa, trójnawowa świątynia typu centralno–podłużnego, posadowiona na rzucie wydłużonego ośmioboku, co już z daleka wyróżnia ją na tle prostszych, bazylikowych kościołów Lubelszczyzny.

Najbardziej charakterystycznym elementem jest eliptyczny korpus otoczony obejściem z kaplicami oraz dwie skośnie ustawione, kwadratowe wieże przy zachodniej fasadzie – ich lekko odchylone ustawienie tworzy wrażenie ruchu, jakby fasada otwierała się przed osobą wchodzącą na dziedziniec.

Fasada i wieże

Fasada zachodnia ma wyraźnie teatralny charakter, z dynamiczną linią gzymsów, pilastrami i niszami, które tworzą rodzaj monumentalnej bramy; dopiero podchodząc bliżej, widać zróżnicowanie faktur i subtelne detale sztukatorskie.

Wieże nakryto czteropołaciowymi hełmami o wklęsło–wypukłych, łamanych liniach, zwieńczonymi kulami i krzyżami – ten falujący kontur hełmów dobrze współgra z eliptycznym korpusem kościoła i sprawia, że cała bryła wydaje się lekko drgać w świetle.

Na prawej wieży w 1970 roku zamontowano zegar, dzięki czemu świątynia pełni też bardzo praktyczną funkcję miejskiego punktu odniesienia; podczas spaceru po Chełmie to właśnie jego tarcza dyskretnie przypomina o upływie czasu.

Dach, sygnaturka i otoczenie

Dach nad kaplicami i zakrystiami jest dwuspadowy, natomiast nad ośmioboczną nawą główną wznosi się smukła sygnaturka, która zamyka kompozycję od góry i łączy barokową masę budowli z niebem nad Chełmem.

Pokrycie dachówką holenderską i blachą na hełmach wież dodaje bryle szlachetnego, niejednolitego koloru, który zmienia się w zależności od pogody; szczególnie interesująco wygląda to o zachodzie słońca, gdy ciepłe światło podkreśla załamania połaci.

Przed fasadą rozciąga się niewielki dziedziniec, zamknięty symetrycznie ustawionymi figurami Matki Boskiej Łaskawej i św. Józefa Kalasantego – to swoisty przedsionek świątyni na otwartym powietrzu, gdzie wierni często zatrzymują się na krótką modlitwę przed wejściem do środka.

Wnętrze i wyposażenie

Wnętrze kościoła ma wyraźnie centralny charakter: ośmioboczna nawa główna otoczona jest obejściem utworzonym z niższych, prostokątnych ramion na osi poprzecznej, co sprawia, że z każdego miejsca pojawia się trochę inna perspektywa na ołtarz główny.

Wokół nawy rozmieszczono cztery niższe, prostokątne kaplice połączone klinowatymi przejściami; przy prezbiterium znajdują się natomiast dwie zakrystie z lożami na piętrze, które otwierają się do wnętrza drobnymi balkonami, dodając warstwowości przestrzeni.

Ołtarz główny i polichromia

W prezbiterium centralną rolę odgrywa scena powołania i rozesłania apostołów, wpisana w kompozycję ołtarza głównego – temat tytularny kościoła zostaje tu przełożony na obraz, który natychmiast przyciąga wzrok i nadaje ton całemu wnętrzu.

Powyżej umieszczono przedstawienie Trójcy Świętej: Boga Ojca, Syna Bożego ze stygmatami męki i krzyżem oraz Ducha Świętego w postaci gołębicy, co odsyła do teologii chrztu i włączenia wiernych do wspólnoty Kościoła; w zestawieniu z rozesłaniem apostołów tworzy to bardzo spójny program.

Całe wnętrze wzbogacone jest barokową polichromią oraz dekoracją sztukatorską, której autorstwo wiąże się z kręgiem artystów pracujących dla dworu królewskiego; kolorystyka i światłocień prowadzą spojrzenie po sklepieniach, filarach i ołtarzach bocznych, nie pozwalając pozostać obojętnym na bogactwo wystroju.

Kaplice i detale

Boczne kaplice tworzą coś w rodzaju pierścienia wokół nawy – każda ma nieco inny charakter i wystrój, ale wszystkie podporządkowane są głównej osi kościoła, dzięki czemu podczas obchodzenia wnętrza zyskuje się wrażenie spokojnego, rytmicznego ruchu.

W wystroju zwracają uwagę rokokowe i późnobarokowe ołtarze, bogato rzeźbione konfesjonały i ławy, a także drobne elementy snycerskie wokół ambony i balustrad, które zdradzają dbałość o detal charakterystyczną dla najlepszych warsztatów drugiej połowy XVIII wieku.

Znaczenie duchowe i kulturowe

Kościół Rozesłania św. Apostołów jest dziś nie tylko zabytkiem architektury barokowej, ale przede wszystkim żywym centrum parafii, w której koncentruje się religijne życie sporej części mieszkańców zachodniej części Chełma.

Regularnie sprawowane msze święte i nabożeństwa, a także organizowane rekolekcje, koncerty czy spotkania formacyjne sprawiają, że świątynia tętni życiem przez większą część tygodnia, co dobrze widać, gdy w różnych porach dnia do wnętrza wchodzą kolejne grupy wiernych.

Kościół jako punkt orientacyjny w mieście

Położenie kościoła przy jednej z głównych ulic sprawia, że stał się on także ważnym punktem orientacyjnym w tkance miejskiej Chełma – od niego łatwo wyznaczać sobie kierunki spaceru w stronę rynku, Górki Chełmskiej czy innych świątyń.

Dla osób zainteresowanych turystyką sakralną świątynia stanowi naturalny etap szlaku po zabytkach Chełma: w połączeniu z bazyliką na Górze Chełmskiej i innymi kościołami rysuje się tu bardzo ciekawy, wielowarstwowy obraz lokalnej pobożności i historii.

Informacje dla zwiedzających

Kościół, jako czynna świątynia parafialna, jest ogólnodostępny dla wiernych i turystów, lecz rytm zwiedzania wyznaczają przede wszystkim godziny nabożeństw – w planowaniu wizyty znaczenie mają poranne i wieczorne msze w dni powszednie oraz gęsty grafik niedzielny.

Najbardziej komfortowe warunki do spokojnego oglądania wnętrza zapewniają popołudniowe godziny w dni powszednie, między poranną a wieczorną mszą, kiedy w kościele panuje półmrok, a pojedyncze osoby modlą się w bocznych ławkach, pozostawiając dużo swobody w poruszaniu się po nawie i kaplicach.

Wstęp do kościoła jest bezpłatny, a oferta ewentualnego oprowadzania czy zwiedzania grupowego ustalana jest indywidualnie z parafią – zwłaszcza grupy zorganizowane proszone są o wcześniejszy kontakt z kancelarią i ustalenie dogodnej godziny, tak aby nie kolidować z nabożeństwami. Dojazd z innych części Chełma możliwy jest autobusami komunikacji miejskiej kursującymi wzdłuż ul. Lubelskiej oraz sąsiednich ulic śródmieścia; kierowcy znajdą miejsca postojowe wzdłuż ulicy i na pobliskich parkingach miejskich, co ułatwia łączenie wizyty w kościele z dalszym zwiedzaniem centrum. Aktualne godziny mszy świętych i ewentualne zmiany w funkcjonowaniu parafii (np. w okresie świątecznym) najlepiej sprawdzać na oficjalnej stronie parafii Rozesłania Świętych Apostołów w Chełmie, gdzie publikowany jest bieżący rozkład nabożeństw i ogłoszenia.

Podsumowanie

Kościół Rozesłania św. Apostołów w Chełmie łączy w sobie kilka warstw, które rzadko spotykają się w jednym miejscu: pamięć o zwycięstwie pod Grunwaldem, królewską fundację, wyrafinowaną późnobarokową architekturę i wciąż żywą funkcję parafialnego kościoła w sercu miasta.

Bryła o wydłużonym, ośmiobocznym rzucie, skośnie ustawione wieże, eliptyczna nawa i bogato zdobione wnętrze z wyrazistym programem ikonograficznym sprawiają, że świątynia zostaje w pamięci na długo po wyjściu na ulicę; trudno ją pomylić z inną, nawet w regionie bogatym w barokowe kościoły.

Jako punkt obowiązkowy na mapie Chełma, kościół Rozesłania św. Apostołów dobrze wpisuje się zarówno w religijną, jak i turystyczną odsłonę miasta – pozwala zatrzymać się na chwilę między kolejnymi atrakcjami, spojrzeć na historię z perspektywy kilku stuleci i zobaczyć, jak bardzo to właśnie sakralne budowle ukształtowały dzisiejszy obraz Chełma.