Plac Łuczkowskiego to dziś serce chełmskiej starówki, ale jednocześnie przestrzeń, w której dobrze widać, jak ze średniowiecznego podgrodzia z targowiskiem wykształcił się miejski rynek, a potem reprezentacyjny plac. Podczas pierwszego pobytu zwraca uwagę połączenie nowej, uporządkowanej nawierzchni i małej architektury z wyeksponowanymi śladami przeszłości – dzięki temu miejsce nie jest tylko „ładnym deptakiem”, ale żywą sceną historii miasta na kredzie.

Położenie i pierwsze wrażenia

Plac leży w śródmieściu Chełma, przy historycznej osi miasta – ulicy Lubelskiej – i stanowi centralny punkt starówki, od którego naturalnie rozchodzą się miejskie trasy spacerowe, w tym droga na Górę Chełmską. W praktyce oznacza to, że w ciągu kilku minut można dojść stąd zarówno do wejścia do chełmskich podziemi kredowych, jak i pod bazylikę na wzgórzu czy do położonego w sąsiedztwie parku miejskiego.

Podczas przejścia przez plac mocno odczuwa się jego nieregularny, wydłużony kształt – to nie „klasyczny kwadratowy rynek”, ale przestrzeń, która rozciąga się osiowo i zmienia perspektywę w miarę przemieszczania się w stronę Góry Chełmskiej. Wzrok przyciągają pastelowe fasady kamienic, rytm arkad i okien, a także otwarta przestrzeń środka placu z wkomponowanymi liniami murów dawnego ratusza i studnią, które działają jak naturalne punkty orientacyjne.

Rys historyczny dawnego rynku

Dzisiejszy plac Łuczkowskiego wyrósł z XIII‑wiecznej osady rzemieślników i kupców, która rozwinęła się na zachodnim stoku wzgórza, przy trakcie prowadzącym wzdłuż dzisiejszej ulicy Lubelskiej. To właśnie dogodne położenie przy głównej drodze sprawiło, że osada ta przekształciła się w podgrodzie, a następnie w rynek lokacyjnego miasta, który przez stulecia pozostawał centrum handlowym Chełma.

Około końca XIV wieku (w związku z lokacją miasta, wiązaną z rokiem 1392) na środku ówczesnego rynku stanął ratusz w formie wieży, co potwierdzają badania archeologiczne. W kolejnych wiekach budowla ta przekształciła się w dwupiętrową wieżę z zegarem, mieszczącą kramy kupieckie, archiwum miejskie, a później odwach, stając się jednym z najważniejszych punktów miejskiego pejzażu.

Świątynie i zabudowa wokół placu

Wokół rynku koncentrowało się życie religijne i wielokulturowy charakter Chełma – po północnej stronie znajdował się kościół Najświętszej Marii Panny, przejęty w XIV wieku przez dominikanów, zaś po zachodniej stronie wzniesiono na początku XV wieku kościół Rozesłania Świętych Apostołów, będący wotum wdzięczności za udział chorągwi chełmskiej w bitwie pod Grunwaldem. W pobliżu funkcjonowała również synagoga, co dopełniało obrazu miasta, w którym przy jednym rynku stykały się tradycje katolickie i żydowskie.

W późniejszych stuleciach wokół placu pojawiały się kolejne murowane kamienice, szczególnie po wielkim pożarze z 1788 roku, po którym wprowadzono zakaz stawiania drewnianych domów w centrum miasta. Regulacja rynku i przyległego odcinka ulicy Lubelskiej, a także wytyczenie dziewięciu ulic poprzecznych uporządkowały zabudowę i nadały placowi kształt wydłużonego prostokąta o długości około 150 metrów i szerokości 60 metrów w centralnej części.

Pożary, Okrąglak i zmieniające się funkcje

Pożar z 1788 roku oraz późniejsze zniszczenia odcisnęły silne piętno na funkcji i wyglądzie dawnego rynku – spłonęły wówczas ratusz, liczne domy i kramy, co stało się impulsem do murowanej odbudowy i częściowego przeobrażenia przestrzeni. Ratusz, dodatkowo zniszczony kolejnym pożarem w 1848 roku, ostatecznie rozebrano w 1852 roku, a jego miejsce zajęła w okresie powstania styczniowego charakterystyczna, zaokrąglona budowla zwana Okrąglakiem, mieszcząca sklepiki żydowskie.

Pod koniec XIX wieku część funkcji targowych przeniesiono na dzisiejszą ulicę Lwowską, dzięki czemu plac zaczął stopniowo pełnić rolę bardziej reprezentacyjną, zwłaszcza po zabudowaniu północnej pierzei i wykształceniu się „Małego Rynku” w tym rejonie. Okrąglak, przeznaczony do rozbiórki jeszcze przed II wojną światową z powodu złego stanu technicznego, zniknął ostatecznie w czasie okupacji, a w 1953 roku w jego miejscu urządzono skwer, co jeszcze mocniej otworzyło środkową przestrzeń placu.

Pomnik Poległych za Ojczyznę i nazwy placu

11 listopada 1930 roku w zachodniej części rynku odsłonięto pomnik Poległych za Ojczyznę, poświęcony mieszkańcom Chełma walczącym o niepodległość, który stał się jednym z najważniejszych symbolicznych punktów placu. Monument ten został zniszczony w czasie II wojny światowej, a resztki rozebrano w latach 50., ale w 1988 roku pomnik odbudowano, przywracając mu prominentne miejsce w przestrzeni placu.

W dwudziestoleciu międzywojennym północnej części rynku–Małemu Rynkowi – nadano imię chełmskiego lekarza i społecznika, doktora Edwarda Łuczkowskiego, które z czasem objęło cały plac. Po wojnie, w okresie PRL, plac nosił nazwę placu Konstytucji, jednak uchwałą Rady Miasta z 2 kwietnia 1992 roku przywrócono historyczną nazwę honorującą Łuczkowskiego, co dziś podkreśla ciągłość lokalnej pamięci.

Współczesna rewitalizacja i wygląd

Przełomowym momentem dla współczesnego wyglądu placu była przebudowa z początku XXI wieku, w ramach której uporządkowano przestrzeń, wyłożono ją stylową kostką i wprowadzono czytelny podział na część pieszą oraz strefy z zielenią i małą architekturą. Rewitalizacja była częścią szerszego projektu obejmującego także park miejski i miała na celu podniesienie jakości życia mieszkańców centralnych, wcześniej zdegradowanych obszarów miasta oraz stworzenie przyjaznego miejsca spotkań.

W czasie prac konserwatorskich i archeologicznych odsłonięto fundamenty dawnego ratusza i pozostałości dawnych kamienic starościńskich, które wyeksponowano w nawierzchni placu jako wyraźnie czytelny rysunek murowanej zabudowy. Zrekonstruowana studnia staromiejska, ustawiona w centralnej części, jest dziś jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów – w naturalny sposób przyciąga wzrok i staje się miejscem spotkań, zdjęć i krótkiego odpoczynku w trakcie zwiedzania.

Atmosfera placu na co dzień

W codziennym rytmie miasta plac funkcjonuje jako miejsce, w którym przecinają się różne typy aktywności – od porannych spacerów seniorów, przez krótkie postoje mieszkańców wracających z zakupów, po wieczorne wyjścia do kawiarni. Dzięki ograniczeniu ruchu samochodowego i dużej ilości przestrzeni dla pieszych łatwo odczuwa się tu spokojny, lekko śródmiejscowy charakter, który sprzyja niespiesznemu oglądaniu detali kamienic i obserwowaniu życia toczącego się wokół.

Kamienice tworzące pierzeje placu łączą w sobie prostotę XIX‑ i XX‑wiecznej zabudowy z wyraźnymi śladami wcześniejszych faz rozwoju – widać różnice w wysokości, szerokości działek, przebudowy parterów na lokale usługowe. Wieczorem, przy zapalonym oświetleniu i rozświetlonych witrynach restauracji, plac zyskuje bardziej kameralny, nastrojowy charakter, a otwarta perspektywa w stronę wzgórza z bazyliką wzmacnia wrażenie opowieści, która „ciągnie się” dalej, ponad fasadami domów.

Plac jako punkt wypadowy do zwiedzania

Plac Łuczkowskiego jest naturalnym węzłem, z którego układa się całodzienny plan poznawania Chełma – stąd w kilka minut można przejść do wejścia do podziemi kredowych, na Górę Chełmską z bazyliką, do cerkwi przy ulicy Lubelskiej czy w stronę parku. To także dogodne miejsce na przerwy między kolejnymi atrakcjami: łatwo znaleźć tu lokal na kawę lub obiad, a ławy i skwery pozwalają odetchnąć po bardziej intensywnym zwiedzaniu podziemi.

W okolicach placu widać również ślady dawnych żydowskich funkcji targowych – zachowany drewniany kiosk pożydowski przypomina o czasach, gdy w tym miejscu funkcjonował targ żydowski i koncentrowało się życie handlowe społeczności. Zestawienie zrekonstruowanej studni, fundamentów ratusza i tego niewielkiego obiektu tworzy ciekawą, nieco symboliczną oś opowieści o mieście wielokulturowym i warstwowym.

Pozostałości dawnego ratusza

Wyeksponowane w posadzce placu fundamenty dawnego ratusza są jednym z najbardziej sugestywnych elementów – pozwalają wyobrazić sobie skalę budynku, który kiedyś dominował nad rynkiem i wyznaczał jego kompozycję. Przechodząc wzdłuż zarysu murów, łatwo poczuć, że ma się pod stopami kilka wieków historii samorządności, handlu i życia codziennego, nawet jeśli dziś jest to już tylko kamienna linia wkomponowana w nową nawierzchnię.

W ostatnich latach wróciła koncepcja budowy niewielkiego pawilonu-ratusza o powierzchni około 100 metrów kwadratowych, z przeszkloną podłogą, przez którą można byłoby oglądać relikty podziemne – pomysł ten dobrze pokazuje, jak silna jest lokalna chęć uczynienia z dawnego ratusza znów jednego z głównych punktów tożsamości placu. Nawet w obecnej formie miejsce to działa jak „okno w głąb miasta”, szczególnie gdy patrzy się na biegnące przez plac linie murów w zestawieniu z otaczającą je żywą, współczesną zabudową.

Pomnik i znaki pamięci

Odbudowany w 1988 roku pomnik Poległych za Ojczyznę, stojący w zachodniej części placu, nadaje przestrzeni wymiaru bardziej refleksyjnego – to punkt, przy którym zatrzymują się zarówno turyści, jak i mieszkańcy, szczególnie podczas uroczystości i rocznic. W połączeniu z tablicą pamiątkową poświęconą doktorowi Edwardowi Łuczkowskiemu, umieszczoną na kamienicy pod numerem 5, plac zyskuje czytelny wymiar miejsca, w którym upamiętniona jest lokalna elita i historia walk o niepodległość.

Spacer między pomnikiem, tablicą i śladami dawnego ratusza tworzy krótką, ale spójną trasę „pamięci”, w której kolejne punkty odnoszą się do różnych okresów dziejów Chełma – od średniowiecza, przez zabory i międzywojnie, po powojenne odbudowy i współczesną rewitalizację. Dzięki temu plac nie jest tylko estetyczną przestrzenią miejską, lecz także ważnym miejscem symbolicznego zakorzenienia miasta w swojej historii.

Praktyczne informacje dla odwiedzających

Plac Łuczkowskiego jest przestrzenią ogólnodostępną i sam w sobie nie wymaga zakupu biletów – można tu przebywać o każdej porze dnia, a także wieczorem, korzystając z oświetlonej, bezpiecznej przestrzeni starówki. W praktyce najwygodniejszy dojazd zapewniają samochód lub komunikacja autobusowa: z głównego dworca autobusowego oraz z rejonu dworca kolejowego kursują lokalne linie zatrzymujące się w okolicach centrum, skąd do placu pozostaje kilka minut spaceru ulicą Lubelską lub pobliskimi ulicami starówki. W strefie śródmiejskiej obowiązują miejskie zasady parkowania, dlatego warto szukać miejsc postojowych na wyznaczonych parkingach w otoczeniu starówki i dalej poruszać się pieszo, co ułatwia zwiedzanie także pozostałych atrakcji Chełma. Zwiedzanie samego placu najlepiej zaplanować w ciągu dnia, kiedy widać detale w nawierzchni i na elewacjach, natomiast wieczór jest dobry na spokojny spacer po oświetlonej starówce lub wizytę w lokalach gastronomicznych; godziny otwarcia restauracji i kawiarni różnią się, ale w sezonie letnim część z nich działa do późniejszych godzin wieczornych.

Plac Łuczkowskiego jako doświadczenie

Podczas dłuższego pobytu w Chełmie plac Łuczkowskiego staje się czymś więcej niż tylko obowiązkowym punktem „do odhaczenia” – działa raczej jak stała baza, do której wraca się między kolejnymi wyprawami po mieście. Z czasem zaczyna się dostrzegać drobiazgi: sposób, w jaki zmienia się światło na fasadach kamienic, jak inaczej brzmią kroki na kamiennej nawierzchni rano, w południe i wieczorem, jak plac pustoszeje po większych wydarzeniach, by za chwilę znów się zapełnić.

Połączenie odkrytych fundamentów ratusza, rekonstrukcji studni, pomnika i współczesnych elementów miejskich pokazuje, jak miasto próbuje opowiedzieć swoją historię w języku, który jest czytelny zarówno dla mieszkańców, jak i dla przyjezdnych. Wrażenie robi także otwarcie perspektywy na wzgórze z bazyliką – plac jest tu nie tyle punktem końcowym, co zaproszeniem, aby pójść dalej w stronę kredowych podziemi i sakralnego centrum Chełma.

Zakończenie

Plac Łuczkowskiego w Chełmie jest przykładem rynku, który przeszedł długą drogę: od średniowiecznego podgrodzia i zatłoczonego targowiska, przez przestrzeń zniszczoną pożarami i wojnami, po starannie odnowione, reprezentacyjne serce miasta. To miejsce, gdzie pod jedną nawierzchnią spotykają się ślady ratusza, pamięć o wielokulturowym handlu, pomnik mieszkańców walczących o wolność i współczesne życie towarzyskie, co czyni z placu nie tylko atrakcję turystyczną, ale i bardzo wyrazisty symbol Chełma na kredzie.